''Diyalektik'' kavramını nasıl açıklarsınız ?

Bu kavramı anlamak için Aöf felsefe kaynaklarının bir kısmını okudum. Bir kuramın süreç ve hayatın natural şartları içerisinde hayatla bütünleşerek gelişmesi olarak anladım. Bu kavramı nasıl açıklarsınız, fikirleriniz nelerdir?

Kısaca ve aslında bir nevi kodlanmış hâli olarak ifade edecek olursam şöyle söylerim: Tez-antitez-sentez (Bu sırayla ilerleyen bir durum ve/veya olay).

Diyalektik kavramı Heraklitos'un meşhur "aynı nehirde iki kez yıkanılmaz" sözüne kadar götürülse de temelinde Hegelyen bir kavramdır. Hegel öncesinde soyut, şematik açıklamaları bulunamayan bir kavramken Hegel, diyalektiği idealist bir yaklaşımla formüle etmiştir. Hep öğretilen tez anti-tez sentez şeması aslında bu teorik anlayışı somutlaştırıyor. Hegel'e göre idea ya da düşünce her şeyin temelidir. Dolayısıyla Hegel'e göre somut dünyanın izahı da idealar üzerinden yapılır.

Hegel diyalektiğine bir örnek verecek olursak: ortada bir fikir var diyelim, mesela kralların yönetme gücü Tanrı'dan gelir denilsin. Buna bir anti tez üretilir. Örneğin Fransız Devrimi'ndeki halk egemenliği fikri. Artık bir anti tezimiz var ve diyor ki yönetme gücü tanrıdan değil ancak halktan gelir. Fakat halk Antik Yunan'daki gibi bir meydanda toplanarak meselelere karar verebilir mi? Hayır, nüfus çok fazla, şehir devletleri yok artık. O halde sentezimiz ise temsili demokrasi ile yönetilen bir cumhuriyet olmalı. En başta yönetme gücü tanrıdan geliyor (tez) ve sadece bir krala veriliyordu, ortaya çıkan anti tezde egemenliğin bütün halka ait olduğunu iddia ettik, fakat bize bir anlamda "ortayı" bulacak bir sentez lazımdı ve o da gücün halktan geleceği fakat halkın temsilcilerinin asıl yönetme işini yapacağı bir temsili demokrasi oldu.

Kısaca Hegel varlığın ilerleyişini, değişimini yukarıdaki gibi ideaların çatışmasıyla anlatır. Bir diğer büyük diyalektik ekolü ise Marx'a aittir. Marx, Hegelyen yöntemi kullansa da aslında yaptığı şey Hegel'in tam zıddıdır. Marx'a göre diyalektiğin aktörü idea değil materyaldir. Marxist diyalektiğe diyalektik materyalizm denme sebebi de budur. Marx'a göre filozoflar ideaların dünyasına değil, varlığın dünyasına bakmalıdır. Mesele madde dünyasında ne olduğudur. Dolayısıyla Marx diyalektiğini şöyle izah eder, ortada materyal bir gerçek var (tez), bu materyal gerçek bir başka durumla çakışır (anti tez), ortaya yeni bir materyal durum çıkar (sentez).

Marxist diyalektik en net olarak Marx'ın tarihsel materyalizminde görülür. Marx analizinde temele ekonomiyi koyar, yani üretim biçimi (mode of production) diğer koşullarımızın belirleyicisi olacak. Marx'a göre tarih şöyle ilerler: üretim biçimleri diğer tüm koşulların belirleyicisidir. Tarım toplumlarında üretim biçimimizin temelinde tarım yapmak olduğundan bu tarımı yapacak köleler ve tarımın yapılacağı toprak temel üretim araçlarıdır. Köleleri kullanan ve kendine ait toprakları olan bir soylu sınıf bu yolla yavaş yavaş oluşur. Bu soylu sınıf elde ettiği güçle artık krala eskisi kadar bağlılık göstermez ve yeni bir durum (sentez) olan feodalite çıkar. Yani başta elimizde bir tez vardı, kral ya da Roma'daki gibi bir imparator ülkeyi yönetir. Fakat tarıma dayanan ekonomi nedeniyle toprak ve köle sahipleri git gide güçleniyor ve artık onlar da güç arayışında. Bu durumda sentezimiz ise Feodalite oldu, yani kral ya da imparator hala egemen güç kabul edilse de toprak sahipleri krala karşı durabilen, kendi topraklarında kendi kanunlarını uygulayabilen feodal beyler oldular.

Aynısını günümüze yakın zamanlar için de uygular Marx. Yukarıda bahsettiğim feodalite zaman içinde burjuvaziyi doğurur. Yani ne asil ne de köle/köylü olan yeni bir şehirli sınıf, ticaretle uğraşan, ciddi para kazanan bir insan grubu. Bu yeni sınıf ise krallığı ve feodaliteyi (yani en baştaki tezimiz), anti tez olarak tehdit etmeye başladı. Burjuvazi anti tez olarak ortaya çıktı ve zamnla güçlenerek feodaliteyi yıkarak kapitalizmi (sentez) kurdu. Kapitalizmde hala bazı krallar ve bazı asiller kağıt üzerinde konumunu korusa da güç temelinde üretim araçlarının sahiplerinin elindeydi. Elinde ekonomik güç tutan bu sınıf zamanla bu ekonomik gücünün yanında siyasi güç hak ettiğini de düşündü. Demokrasiye geçiş de temelinde işte bu yeni ortaya çıkan şehirli sınıfın iktidar istemesiyle oldu.

Marx teorisini bundan da ileri götürür ve der ki şimdi sıra kapitalizmin yıkılmasında. Yani artık güç kapitalistlerin elinde, bu durum yeni bir sınıfı ortaya çıkarıyor (proleterler ya da işçiler). Bu proleterler birleşecek, eninde sonunda güç isteyecek ve kapitalizmi yıkarak komünizmi kuracak. Yani sıralamamız şu: Kapitalizm (tez), proleter sınıf (anti tez), komünizm (sentez). Marx tarihi ilerleyişi Hegel'in aksine idealar üzerinden değil, materyal dünyadaki gelişim, değişim ve sınıf mücadelesinden izah eder. Yani metodu Hegelyendir fakat Hegel'in yaptığının aksine ideaları değil maddeyi analizinde temel alır. Marx'a göre değişimin ve ilerlemenin açıklaması materyal dünyadaki çatışmalarla açıklanır.

İki büyük diyalektik ekolünün yapabileceğim en açıklayıcı ve kısa özeti bu olur diye düşünüyorum. Umarım anlatabilmişimdir.

Edit: İmlâ