Zeki Velidi Togan'ı Anma Semineri

quote:

10 Aralık 1890’da şimdiki Rusya Federasyonu’nun Başkurt Özerk
Cumhuriyeti topraklarında İsterlitamak (İşimbay) kazasının Küzen
köyünde doğdu. Zeki Velidi, bir yandan mensubu bulunduğu Başkırt toplumunun meselelerine eğilirken diğer yandan Türk tarihine merak sardı. Bu konuda sürmekte olan dar çerçeveyi (Tatarlık veya Müslümanlık) aşarak daha geniş bir Türklük anlayışını benimsedi.

1913'te Fergane'ye, 1914'te Buhara'ya araştırmalar yapmak için
gönderildi. Bu seyahat neticelerine ait hazırlamış olduğu raporlar başta Petersburg Arkeoloji Cemiyeti olmak üzere Kazan ve Taşkent Arkeoloji cemiyetleri mecmualarında yayınlandı. “Zapiski” adlı dergide yazdığı makaleler büyük türkolog Vasily Barthold’un dikkatini çekti. 1915’te Barthold tarafından çağırılması üzerine Petersburg’a gitti. Burada Barthold ile beraber çalışan Togan Barthold’un eserlerinin redaktörlüğünü yapacak konuma gelmişti. Ayrıca Barthold sayesinde Rus arşivlerine erişebilme imkanı bulmuştu. Türk tarihini öğrenme adınaen büyük kazanımlarını burada sağladı. 1917 Ekim İhtilâli’nden sonra
Başkırt halkının uyanan ümitlerini karşılamak amacıyla siyasî hayata girdi. Başkurtlar’ın geleceğini, batısındaki Kazan Tatarları’yla değil doğusundaki Türkistan Kazak-Kırgız, Türkmen ve Özbek Türkleri’yle birlikte ele almayı düşünüyordu. Bu sebepten dolayı Kazanlı siyasetçilerle görüş ayrılığına düştü. Başkırt Özerk hükümetinin (Otonom Cumhuriyeti) kurulmasına öncülük etti; savaş bakanı ve ardından hükümet başkanı oldu. 1921’de kurulan Türkistan Millî Birliği’nin başına getirildi. Türkistan’da bulunduğu otuz aylık dönemde Basmacılar’la birlikte Bolşevik Ruslar’la mücadele etti. Öte yandan Enver Paşa gibi
dışarıdan gelen Türkler’le temas kurdu.Türkistan’daki hareket Ruslar’ın büyük kuvvetler sevk etmesiyle sona yaklaşırken 21 Şubat 1923’te İran’a geçti. Meşhed’deki kitaplıkta o zamana kadar metni bilinmeyen İbn Fadlân’ın eserini buldu. Bu eseri bulması Togan’ın dünya çapında tanınmasını sağladı. Türkistan Milli Birliği'nin kurucusu ve ilk başkanı oldu. On sekiz ay süren Avrupa’daki hayatında İngiliz, Alman ve Fransız
ilim çevreleriyle temas kurdu. Türkiye Maarif Vekili Hamdullah Suphi’nin (Tanrıöver) daveti üzerine 20 Mayıs 1925’te İstanbul’a geldi, ardından Ankara’ya geçti. 3 Haziran 1925’te Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu.20 Mayıs 1925 tarihinde geldiği Türkiye'de, Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Encümenine tayin edilmiştir. O zamanki Ankara'nın kitap açısından yetersiz olması yüzünden kendi isteği ile İstanbul Darülfünunu Türk Tarihi Müderris Muavinliği'ne tayin edildi. Bundan sonra İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde hummalı çalışmalarına başladı fakat 1932 yılında I. Türk Tarih Kongresi'nde tıp doktoru Reşit Galip'in sunduğu Orta Asya'da iç deniz olduğu ve bunun sonradan kuruduğu konusu hakkındaki tebliğini eleştirince, Togan aleyhine bir kamuoyu oluştu.

Kendisine takınılan bu kötü tutum üzerine ülkeyi terk etme kararını
verdi.1939 yılında Millî eğitim bakanının daveti üzerine tekrar Türkiye'ye geldi, İstanbul Üniversitesi'nde Umumî Türk Tarihi Kürsüsünü kurdu. İkinci Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru 1944 yılında, Türkiye'de Sovyetler aleyhine faaliyet ve Turancılık suçundan tutuklanıp mahkeme edildi. Bu Irkçılık-Turancılık Davası sonucunda 10 yıl hapse mahkûm edildiyse de askerî mahkeme kararı bozdu ve Togan beraat etti. 1948 yılında yeniden döndüğü üniversitedeki görevine ölümüne kadar devam etti. 1951 yılında İstanbul'da toplanan XXI. Müsteşrikler Kongresi'ne başkanlık etti. Bu onun bilimsel alandaki şöhretini çok daha artırdı. 1953 yılında İstanbul Üniversitesi'nde İslam Tetkikleri Enstitüsü'nü organize etti. 1967 yılında kendisine Manchester Üniversitesi tarafından bir onur doktorası verildi.

Zeki Velidi Togan 26 Temmuz 1970'te İstanbul'da vefat etti.