KELiMEDE YAPI – UNUTULMAMASI GEREKEN PRATiK KURALLAR 1. isim ve fiil çekim eklerini attıktan sonra bir sözcük “-mek /-mak” mastar ekini alıyorsa eylemdir. *Sözcüğün kökü sorulursa anlamca ilgili , anlamı en küçük parçaya bak. “sorguladı” sözcüğünün kökü “ sor-” fiilidir.
2. Sözcüğün yapısı sorulursa basit mi, türemiş mi, bileşik mi olduğuna bak. *Eğer hepsi türemiş ise nasıl türediğine bak ( fiilden isim yaparak mı, isimden isim yaparak mı…) *Eğer hepsi birleşik ise ne tür birleşik kelime olduğuna bak. ( isim + fiil mi , fiil + fiil mi … örn: terk etmek: i+f ; yapıver: f+f )
3. “Ek” in işlevi ya da görevi sorulursa o “ek”in yapım eki mi çekim eki mi olduğuna bak. * Bütün şıklar yapım eki ise ne tür yapım eki olduğuna bak. (FFYE, FiYE, iiYE, iFYE) *Bütün şıklar çekim eki ise ne tür çekim eki olduğuna bak. (isim çekim eki, fiil çekim eki…)
4.ismin –e , -de ,-den hal ekleriyle biten öğelerin genellikle dolaylı tümleç olduğunu, ismin –i haliyle biten öğenin her zaman belirtili nesne olduğunu, 3. tekil iyelik ekiyle ( -(s)i biten öğenin özne olduğunu ( yolda gördüm: dt ) (bahçeyi gezdim: b.n) (babası geldi: öz.);
5. –den ekiyle biten öğe cümleye bir sebep anlamı katarsa o öğenin zarf tümleci olduğunu (hastalandığından gelemedi:zt);
6.-de ve –den çekim eklerinin sıfat tamlaması kurduklarında yapım eki özelliğini kazandığını (sıradan insanlar ,candan arkadaşım, gözde öğrenci: önündeki isme “nasıl” sorusunu yöneltebiliyoruz öyleyse altı çizili ekler sıfat yapmıştır ve bu yüzden artık yapım ekidir.);
7.iyelik eklerinin bir ismin sonuna gelerek onun kime ait olduğunu bildirdiğini, iyelik eklerini daha kolay bulabilmek için ismin başına “benim, senin, onun, bizim,sizin,onların” getirebileceğimizi (kitabım, yavrusu…;
8.iyelik eki almış bir isimin başında iyelik zamiri (benim,senin,onun… kullanılmamışsa bunların tamamının “tamlayanı düşmüş isim tamlaması” olduğunu (pantolonum,annesi… ; Ad tamlaması sorulduğunda tamlayanı düşmüş ad tamlamasını, ad tamlaması olarak alma .Tamlayanı düşmüş ad tamlaması sorulmak istenirse soru kökünde belirtilir.
9. Her –im ekinin aynı ek olmadığını (* telefonum nerede? :1.tekil iyelik eki “benim telefonum”, *çok iyiyim: ekfiilin geniş zamanı ;çünkü isme gelmiş ve onu yüklem yapmıştır, *bizim çocuklarımız: tamlayan eki, *ölümden korkma: fiilden isim yapım eki *yanına geleceğim:
10. Tamlamanın türü söylenip görevi sorulursa tamlamayı bul tamlamanın hangi ögeyi oluşturduğuna bak.
11. isim tamlamalarında tamlayanla tamlananların yer değiştirebileceğini (içini gıdıklıyordu bütün erkeklerin);
12.Belirtili isim tamlamalarında her iki unsurun da ek aldığını ve tamlanana “neyin, kimin” sorularını yöneltebildiğimizi (bahçenin kapısı
13. Belirtisiz isim tamlamalarında sadece tamlananın 3.tekil kişi iyelik eki aldığını tamlayanın hiçbir ek almadığını ve sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak için tamlanana “ne” sorusunu sorduğumuzu (bahçe kapısı : ne kapısı?);
14. Belirtili ad tamlamalarında araya sıfatların girebileceğini ya da tamlayanın sıfatlarla nitelenebileceğini (Sütçü imam’ın kahraman torunları);
15. –in tamlayan ekinin yerine bazen –den ekinin de kullanılabileceğini (aşağıdakilerden hangisi…;
16. Zamirlerle de isim tamlaması kurulabileceğini (benim üniversitelerim, senin dünyan, kendi insanlarımız, kimin nesi)
17. Bir fiilin edilgen olabilmesi için mutlaka –l ,-n çatı eklerini alması gerektiğini ve öznesinin (eylemi yapanın) belli olmaması gerektiğini (Sokaklar temizle-n-di) (kim tarafından temizlendi? Cevap yok)
18.Fiil kiplerinin haber kipleri (-di, -miş,-yor, -ecek , -ar,-mez) ve dilek kipleri (-ayım, -alım, -a ,-malı, emir ekleri) olx ayrıldığını “Hangi cümlenin yükleminde zaman kavramı vardır?” diye sorulursa yüklemleri bul, kiplerine bak.Haber (bildirme) kiplerinde (di’li geçmiş zaman, miş’li geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zamanda) zaman kavramı vardır. Dilek kiplerinde (gereklilik, istek, dilek-şart ve emir kiplerinde) zaman kavramı yoktur. 19. Basit zamanlı fiillerin tek ;birleşik zamanlı fiillerin iki kip eki aldığını (gelmiş: basit zamanlı ~ gelmişti:birleşik zamanlı) * Birleşik fiil ile birleşik zamanın farklı olduğunu,
20.Bir fiil birleşik zamanlı ise orada mutlaka bir ekfiilin olduğunu (çalışmalıymışım ~çalışmalı imişim); Bir cümlede eğer isim soylu bir sözcük yüklem olmuşsa orada mutlaka bir ekfiilin olduğunu (sınıf temizmiş, her şeyim sensin, bu yaptıklarım senin içindi, o da iyidir.);
21. Ek fiilin (ek eylemin) işlevi ya da görevi sorulursa isme mi, fiile mi geldiğine bak. örn: öğrenciydim ek fiilin di’li geçmiş zamanı (ek fiil isme geldi)